تحولات مفهومی مشروعیت در اندیشه سیاسی ایران از صفویه تا مشروطه
کلمات کلیدی:
مشروعیت, اندیشه سیاسی ایران, صفویه, قاجار, مشروطه, روحانیت, قانون, حاکمیت ملی, مشروعه, مشروعیت دینیچکیده
مقاله حاضر به بررسی سیر تحولات مفهومی مشروعیت در اندیشه سیاسی ایران از دوره صفویه تا انقلاب مشروطه می‌پردازد؛ دوره‌ای که در آن، مفاهیم، نهادها و منابع مشروعیت دچار دگرگونی‌های بنیادین شدند. با استقرار صفویه، مشروعیت سیاسی بر پیوند میان شریعت و سلطنت استوار گردید و شاه در مقام نایب امام غایب، اقتداری قدسی–سیاسی را نمایندگی می‌کرد. در این دوره، روحانیت شیعه در ساختار قدرت جایگاه جدیدی یافت و فقه به ابزار مشروع‌سازی سلطنت بدل شد. با فروپاشی صفویه و استقرار دولت‌های افشاریه و زندیه، شاهد بازگشت به الگوهای مشروعیت نظامی و قومی هستیم، که بیشتر بر فره فردی و اقتدار نظامی تکیه داشتند و پیوند با نهاد دین را تضعیف کردند. در دوره قاجار، بحران‌های ناشی از فساد، ناکارآمدی و وابستگی خارجی، موجب تضعیف مشروعیت سلطنت موروثی شد و روحانیت به‌عنوان نیروی اجتماعی مستقل، مشروعیت دینی را به شکل گسترده‌تری وارد گفتمان سیاسی کرد. این تضاد در جریان انقلاب مشروطه به اوج رسید، جایی که مفاهیمی چون ملت، قانون و حاکمیت ملی وارد فضای اندیشه‌ای و نهادی ایران شدند. مقاله نشان می‌دهد که در این مرحله، تعامل و تقابل مشروعیت دینی و قانونی به پیدایش نوعی مشروعیت ترکیبی انجامید که در قانون اساسی مشروطه بازتاب یافت. این تحولات، الگوی مشروعیت در ایران معاصر را به‌شدت تحت تأثیر قرار دادند و زمینه‌ساز شکل‌گیری ساختارهای قدرتی چندلایه و گاه متضاد شدند. مقاله با بهره‌گیری از رویکرد توصیفی–تحلیلی و منابع معتبر تاریخی و نظری، تلاش می‌کند تا تصویری نظام‌مند از تحولات مشروعیت در سنت سیاسی ایران ارائه دهد و چشم‌اندازهایی برای پژوهش‌های آتی در این حوزه پیشنهاد کند.
دانلودها
مراجع
Arjomand, S. A. (1988). The Shadow of God and the Hidden Imam: Religion, Political Order, and Societal Change in Shi'ite Iran from the Beginning to 1890. University of Chicago Press.
Bayat, M. (1991). Iran's First Revolution: Shi'ism and the Constitutional Revolution of 1905–1909. Oxford University Press.
Beetham, D. (1991). The Legitimation of Power. Macmillan.
Dabashi, H. (2008). Iran: A People Interrupted. New Press.
Fahimifar, N. (1998). Shiite Political Thought in the Qajar Period. Tehran University Press.
Ganji, A. (2014). Power and Legitimacy in Iran: Islam and Political Development. Rowman & Littlefield.
Keddie, N. R. (2003). Modern Iran: Roots and Results of Revolution. Yale University Press.
Newman, A. J. (2006). Safavid Iran: Rebirth of a Persian Empire. I.B. Tauris.
Sivan, E. (1990). Radical Islam: Medieval Theology and Modern Politics. Yale University Press.
Tabatabaei, S. J. (2015). Andishe-ye Siyasi dar Iran. Tarh-e No.
Weber, M. (1978). Economy and Society: An Outline of Interpretive Sociology. University of California Press.
