نظام نامه‌های حکومتی در دوران صفوی: بررسی تطور آیین‌نامه‌های سیاسی و نظامی
کلمات کلیدی:
نظام‌نامه صفوی, آیین‌نامه دیوانی, دیوان‌سالاری ایرانی, شاه عباس اول, ساختار سیاسی, نظم نظامی, تحلیل گفتمان تاریخیچکیده
مقاله حاضر به بررسی تطور نظام‌نامه‌های حکومتی در دوره صفوی می‌پردازد و نقش آن‌ها را در ساماندهی ساختارهای سیاسی و نظامی دولت صفوی تحلیل می‌کند. با استفاده از روش تاریخی-تحلیلی و تحلیل گفتمان تاریخی، نویسنده تلاش کرده است تا با اتکا به منابع دست‌اول مانند «تذکره‌الملوک»، «عالم‌آرای عباسی»، فرمان‌های سلطنتی، و رسائل دیوانی، سیر تحول آیین‌نامه‌های اداری و نظامی را از آغاز دولت صفوی تا دوران شاه عباس دوم بازسازی کند. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که نظام‌نامه‌ها در آغاز بیشتر جنبه شخصی، موردی و برآمده از روابط ایلی و قبیله‌ای داشتند، اما در دوره‌های میانی و متأخر صفویه، به‌ویژه با اصلاحات شاه عباس اول، به ابزارهایی حرفه‌ای، مکتوب و ساختاری برای تمرکز قدرت، تثبیت نظم دیوانی و انضباط نظامی تبدیل شدند. این متون نه‌تنها رفتار اجرایی مقامات و نیروهای نظامی را سامان می‌دادند، بلکه نقش فعالی در شکل‌دهی گفتمان سلطنتی، مشروعیت‌بخشی به قدرت، و بازتولید نظم سیاسی-دینی ایفا می‌کردند. مقاله همچنین نشان می‌دهد که آیین‌نامه‌های صفوی، با تأثیر از سنت‌های ساسانی، اسلامی و شیعی، توانستند به مدلی از دیوان‌سالاری متمرکز دست یابند که پایه‌گذار نظم سیاسی در دوره‌های بعد، از جمله قاجار، شد. در پایان مقاله پیشنهاد می‌شود که نظام‌نامه‌های صفوی در بستر مقایسه‌ای با سایر حکومت‌های اسلامی هم‌دوره، به‌ویژه عثمانی و تیموری، و نیز با دوره‌های بعدی حکومت ایران، به‌طور تطبیقی بررسی شوند تا ابعاد نهادی، حقوقی و گفتمانی آن‌ها روشن‌تر گردد.
دانلودها
مراجع
Avery, P., Hambly, G. R. G., & Melville, C. (Eds.). (1991). The Cambridge History of Iran: Volume 6, The Timurid and Safavid Periods. Cambridge University Press.
Floor, W. (2000). The Government of the Safavid Empire in the Reign of Shah Abbas I. Mazda Publishers.
Khorasani, S. (2007). Tarikh-e Divani-ye Iran [The Bureaucratic History of Iran]. Tehran: Markaz-e Nashr-e Daneshgahi.
Lambton, A. K. S. (1980). State and Government in Medieval Islam: An Introduction to the Study of Islamic Political Theory. Oxford University Press.
Lambton, A. K. S. (1987). Islamic Society in Persia: Collected Papers. Brill.
Naraqi, H. (2014). Divansalari-ye Irani [Iranian Bureaucracy]. Tehran: Tarh-e Now.
Savory, R. M. (2007). Iran under the Safavids. Cambridge University Press.
Tadhkirat al-Muluk. (1943). (M. Minorsky, Trans. and Ed.). London: Luzac & Company.
Wa'al al-Din, A. (2012). Asnad-e siyasi-ye Safaviyan [Political Documents of the Safavids]. Tehran: Miras-e Maktub.
