تحلیل انتقادی نهاد قزلباش در ساختار نظامی-سیاسی صفویه
کلمات کلیدی:
قزلباش, صفویه, ساختار سیاسی–نظامی, وفاداری قبیله‌ای, دولت پاتریمونیال, دیوان‌سالاری, تمرکز قدرت, فروپاشی اقتدارچکیده
مقاله حاضر به بررسی انتقادی نقش نهاد قزلباش در ساختار نظامی–سیاسی دولت صفوی می‌پردازد و می‌کوشد با تکیه بر منابع تاریخی معتبر و تحلیل‌های نظری، تأثیر این نهاد را بر فرایند دولت‌سازی و تمرکز قدرت مورد ارزیابی قرار دهد. قزلباش‌ها که در ابتدا به‌عنوان نیروی نظامی و وفادار به طریقت صفویه ظهور کردند، به‌تدریج به بازیگرانی سیاسی با منافع قبیله‌ای و ساختارهای قدرت موازی تبدیل شدند که در بسیاری از موارد، با عقلانیت دیوانی و اصلاحات متمرکز در تضاد قرار گرفتند. مقاله نشان می‌دهد که ساختار قبیله‌ای قزلباش‌ها و وفاداری خویشاوندی آنان به رهبران ایل، موجب بروز شکاف‌های عمیق در ساختار دولت صفوی شد. این شکاف‌ها، نه‌تنها مانع نهادینه‌سازی دیوان‌سالاری کارآمد بودند، بلکه زمینه‌ساز فروپاشی تدریجی اقتدار مرکزی نیز گردیدند. نویسنده در این مقاله با بهره‌گیری از چارچوب‌های نظری همچون دولت پاتریمونیال، عقلانیت دیوانی و وفاداری قبیله‌ای، سعی در تبیین تعارض میان منطق قبیله‌ای و ساختار حکمرانی متمرکز دارد. یافته‌ها حاکی از آن است که نهاد قزلباش در آغاز، نقش تثبیت‌کننده‌ای برای دولت صفوی ایفا کرد، اما در ادامه، به دلیل منافع واگرای ایلی و مقاومت در برابر نوسازی سیاسی، به یکی از موانع اصلی در مسیر توسعه دیوان‌سالاری و تمرکز قدرت بدل شد. این مطالعه با پیشنهاد امکان تحلیل تطبیقی این تجربه تاریخی با سایر دوره‌های ایران، چارچوبی نظری برای فهم بهتر ناکامی‌های دولت‌سازی در جوامع پیشامدرن ارائه می‌دهد.
دانلودها
مراجع
Abisaab, R. J. (2004). Converting Persia: Religion and Power in the Safavid Empire. I.B. Tauris.
Aubin, J. (1988). Émirs et vizirs: Études sur la structure de la société iranienne aux XVIIe et XVIIIe siècles. Éditions de Boccard.
Babayan, K. (2002). Mystics, Monarchs, and Messiahs: Cultural Landscapes of Early Modern Iran. Harvard University Press.
Barkey, K. (1994). Bandits and Bureaucrats: The Ottoman Route to State Centralization. Cornell University Press.
Floor, W. (2001). Safavid Government Institutions. Mazda Publishers.
Matthee, R. (2012). Persia in Crisis: Safavid Decline and the Fall of Isfahan. I.B. Tauris.
Mitchell, C. (2009). The Practice of Politics in Safavid Iran: Power, Religion and Rhetoric. I.B. Tauris.
Newman, A. J. (2006). Safavid Iran: Rebirth of a Persian Empire. I.B. Tauris.
Roemer, H. R. (1986). The Safavid Period. In P. Jackson & L. Lockhart (Eds.), The Cambridge History of Iran, Volume 6: The Timurid and Safavid Periods (pp. 189–351). Cambridge University Press.
Savory, R. M. (2007). Iran under the Safavids. Cambridge University Press.
